De Duitse expressioniste Käthe Kollwitz staat centraal op een pakkende tentoonstelling in het Middelheimmuseum, met als thema de Eerste Wereldoorlog.
Vader, moeder, zonder zoon
Misschien wel het aangrijpendste kunstwerk dat de Eerste Wereldoorlog heeft ‘voortgebracht’ staat in Vladslo, West-Vlaanderen, op een Duits soldatenkerkhof. ‘Het treurende ouderpaar’ van de Duitse expressioniste Käthe Kollwitz. Daar ligt ook haar zoon Peter begraven onder een platte steen.
Peter Kollwitz sneuvelde al in 1914 in de Westhoek. Zijn moeder wilde meteen na zijn dood een kunstwerk maken, maar het duurde uiteindelijk tot 1931. “Ich komme ganz langsam mit der Arbeit voran. Sie ist etwas anderes als die andern Arbeiten. Sie ist viel weniger eine künstlerische Angelegenheit als eine menschliche. In erster Linie eine Angelegenheit zwischen Peter und mir,” schreef Käthe Kollwitz op 28 augustus 1915. Ze worstelde met de figuur van Peter, maar beeldde hem uiteindelijk niet af. De treurende ouders staan er alleen, met een gapend gat tussen hen in.
Käthe Kollwitz (1867-1945) was sterk sociaal bewogen, en veel van haar werken portretteren slachtoffers van oorlog, van armoede, van honger. Ze was een overtuigd socialiste en feministe. Niet toevallig maakte ze veel houtsneden en tekeningen met houtskool: betaalbare kunst. In Antwerpen zijn nu bronzen beeldhouwwerken van haar te zien. Aan dat brons is overigens een pijnlijk verhaal verbonden. De nazi’s beschouwden Kollwitz’ kunst als ontaard, en veel van haar werken werden gesmolten, om er wapens van te maken. Maar de mallen bestonden nog, en de beelden zijn opnieuw gegoten, na de Tweede Wereldoorlog.
Troostende handen
In het Braempaviljoen in het Middelheimmuseum zijn zeven kleine beeldhouwwerken van Kollwitz te zien, soms ook bas-reliefs, op donkere sokkels en pupiters. Vrouwen en kinderen die hun vaders en mannen uitwuiven, wachtende vrouwen, ‘close-ups’ van vertrokken gezichten. Overal zie je lange, benige handen die een gelaat of een lichaam ondersteunen. Kollwitz’ kunst gaat over peilloos lijden, maar ook over troosten, vastpakken, beschermen.
Vooral de ‘Piëta’ grijpt je naar de keel. Het werk is bijna bolvormig, met een moeder die ineengedoken onder haar mantel met wijdopen benen het lichaam van haar dode zoon omvat. Als een omgekeerde bevalling.
Een vergrote kopie van dit werk staat in de Neue Wache aan Unter den Linden in Berlijn. In Antwerpen staat het werk recht tegenover een soortgelijk, maar toch sterk verschillend beeld van Ivan Mestrovic.
Oorlogskunst
Rond de bronzen van Kollwitz heeft het Middelheimmuseum andere werken geschikt van kunstenaars die kniediep in de Eerste Wereldoorlog stonden. ‘De dromer van het woud’ van Ossip Zadkine uit 1944. Zadkine deed twee en half jaar frontdienst aan de oevers van de Marne, en werd uiteindelijk zelf bevangen door mosterdgas. ‘Fluitspeler’ van Ernst Barlach, die terugkwam van het front als pacifist. ‘Man bekeken door een bloem’ is een klein werkje van Hans (Jean) Arp, dadaïst uit de Elzas, gebied dat van Duitsland naar Frankrijk overging na WO I. Of ‘Het grote paard’ van Raymond Duchamp-Villon, een groot kubistisch bronzen werk uit 1914. Twee jaar later liep de kunstenaar een bloedvergiftiging op aan het front; hij overleed net voor de wapenstilstand. Raymond was de broer van Marcel Duchamp, die in 1917 zijn urinoir voorstelde, een breuklijn van formaat in de kunst.
Conflict in Middelheim
Naast de tentoonstelling ‘Getekend, de kunstenaar’ biedt het Middelheimmuseum ook gegidste wandelingen in de beeldentuin, langs werk dat verband houdt met conflict en oorlog in brede zin.
En er is een nieuw familiespel uit, ‘Ballade’, waarbij jong of oud in de huid van een personage uit WO I kan kruipen (soldaat, tienermeisje, vluchteling…) en op die manier bij bepaalde kunstwerken opdrachten kan vervullen. Een boeiende manier om het thema oorlog en kunst te leren kennen.
Restauratie Duitse begraafplaatsen
Op de valreep heeft de Vlaamse regering beslist om ruim 445.000 euro te spenderen aan de restauratie van de Duitse militaire begraafplaatsen van de Eerste Wereldoorlog. Het geld gaat naar Langemark-Poelkapelle, en ook naar Vladslo, waar er een natuurstenen verharding komt rond de beeldengroep ‘Treurend Ouderpaar’ van Käthe Kollwitz.
[De tentoonstelling ‘Getekend, de kunstenaar’ loopt tot 14 september 2014 in het Renaat Braempaviljoen in het Middelheimmuseum. De gegidste wandelingen en het familiespel kunt u de komende vier jaar doen, tijdens de hele herdenking van WOI]
kristien bonneure 