De blik van de rog

Het Ensorjaar – 75 jaar na het overlijden van de kunstschilder – steekt van wal in Oostende met een tentoonstelling in Mu.ZEE. Voor het eerst zijn daar de stillevens van Ensor te zien, samen met schilderijen van tijdgenoten.

Een kwart van alle schilderijen van James Ensor zijn stillevens. Mu.ZEE in Oostende brengt er zo’n 50 bij elkaar, uit binnen- en buitenlandse musea en uit privécollecties. Dat is een primeur voor het Ensorjaar 2024: nooit eerder was er een tentoonstelling met Ensors stillevens.

Stillevens worden vaak gezien als “saaie kunst”, die musea in hun depots bewaren”, lacht curator en Ensor-experte Sabine Taevernier. In de 19e eeuw waren stillevens met bloemen of antieke beelden inderdaad vaak louter decoratieve pronkstukken. James Ensor zal het genre naar zijn hand zetten en injecteren met zijn typische groteske thema’s.  

“Ensor neemt de maat van het stilleven in zijn omgeving, maar hij werkte zelf ook wel in die omgeving, en niet in de woestijn. Hij was geen geïsoleerd genie”, verduidelijkt Bart Verschaffel, die de expo samenstelde.

Dat zie je in de tentoonstelling, die op een bijzondere manier opgebouwd is. Als bezoeker maak je eerst een rondgang langs bijna 100 stillevens van tijdgenoten van Ensor, alvorens in een centrale ruimte terecht te komen, waar de werken van de meester zelf hangen. Hier en daar is er een doorkijk, waardoor schilderijen met eenzelfde thema met elkaar lijken te praten. De werken hangen dicht op elkaar en dat is net de bedoeling. “Het is een oefening in vergelijkend kijken”, zegt Bart Verschaffel. 

Ensors moeder dreef een winkel van curiositeiten, schelpen, Chinese souvenirs en carnavalsartikelen. Voorwerpen die hun weg vonden naar zijn stillevens. Chinese waaiers, vazen, stoffen, en natuurlijk maskers. “Hij gebruikte een beperkte stock van voorwerpen in zijn “theatertje”. Op het moment dat hij daar de artistieke mogelijkheden van gezien heeft, is hij wellicht op een andere manier gaan kijken naar wat zijn moeder allemaal verkocht”, zegt Bart Verschaffel.

Ook in zijn stillevens evolueerde James Ensor van donkere kleuren naar heel helder en kleurrijk werk. Merkwaardig is het doek met een rog en een schelp (zie foto bovenaan dit artikel). “Met gevoel voor humor heeft hij de kop van de rog op een stuk hout gelegd, zodat de rog ons aankijkt, als een masker. En hij confronteert die vis met een schelp met een roze binnenste, met seksuele connotaties,” verduidelijkt curator Sabine Taevernier. “Met een dode rog wordt dit stilleven een levende compositie”.

Een bijzonder aangrijpend werk is het portret van Ensors overleden moeder. Zij ligt in bed op de achtergrond van het schilderij; de voorgrond is een stilleven van medicijnflessen. Medicijnen die duidelijk niets hebben uitgehaald.

Net als in zijn andere werken verlegde Ensor in zijn stillevens de grenzen. En het blijft altijd raadselachtig, zegt Sabine Taevernier. “Je moet altijd achter het onderwerp en achter de techniek kijken; Ensor werkte in vele lagen, wat hem heel moeilijk maakt. Ook als experts ontdekken wij nog altijd nieuwe dingen.”

Bij de tijdgenoten van Ensor, met klassiekere stillevens, vallen de vele vrouwen op die Mu.ZEE heeft weten te verzamelen. Namen die minder bekend zijn: Berthe Art, Louise  De Hem, Georgette Meunier. Voor vrouwen, die niet naar de academie mochten, maar privéles schilderen moesten nemen, was het stilleven een “geoorloofd” genre, waarin ze technisch uitblonken.

“Hun aanwezigheid, en in sommige gevallen herontdekking, past helemaal in de ambitie van Mu.ZEE om meer dan ooit historische vrouwelijke kunstenaars op de kaart te zetten, binnen de focus op Belgische kunst van 1880 tot vandaag ,” zegt directeur Dominique Savelkoul.

Naast schilderijen van Ensor zijn er ook tekeningen van hem te zien en de expo besluit met werken van latere datum van onder meer René Magritte, Léon Spilliaert en Jean Brusselmans, die het genre van het stilleven als het ware “ontmantelen”. 

“Rose, rose, rose à mes yeux. James Ensor en het stilleven in België 1830-1930” (de titel is een zin uit een toespraak van James Ensor) loopt in Mu.ZEE van 16 december 2023 tot 14 april 2024. Meer over het Ensorjaar vind je hier.

Lees dit artikel ook op vrtnws.be.